Na tien jaar op de afdeling intensieve zorg en zeven jaar in een palliatief supportteam werd Lien in volle pandemie vriendelijk ‘verzocht’ om bij te springen op de intensieve covid-afdeling. Wat ze daar meemaakte, deed haar inzien dat haar waarden als hulpverlener niet meer stroken met die van onze zorgsector. Ze volgde een opleiding tot rouwcoach. Pas daar kwam alles naar boven.

Welke herinnering komt eerst bij je op wanneer ik ‘corona’ zeg?

Lien De Metsenaere: ‘Eerste covid-golf, een prachtige zaterdag in mei, de lentezon scheen. Op onze dienst hadden we in twee uur tijd drie overlijdens. Heengegaan zonder afscheid van naasten of geliefden. Snel koppelden we alles af en stopten de lichamen in lijkzakken. Want op spoed zaten ze te wachten op een vrij bed. Onze job was bandwerk geworden. Achteraf vroeg ik me af: waarom hebben we die mensen niet opgebaard? Waarom gunden we hen geen waardig afscheid?’

Wanneer is dat besef volop bij je binnengekomen?

‘In de rouwopleiding deed ik mijn verhaal en daar werd simpelweg naar geluisterd. Oprecht luisteren is als Dafalgan voor verdriet. Later deden we een klein ritueel: zij die niet in de zorg zaten, bedankten één voor één de zorgverleners. Toen zijn we beginnen huilen. Ik begrijp dat het in de acute fase van de start van de pandemie alle hens aan dek was. We zijn nu drie jaar later. In Nederland, Duitsland, de UK en Scandinavië gebeuren er politieke, ethische, juridische evaluaties door onafhankelijke instanties. In België is er bij mijn weten enkel gesproken met virologen en directies van ziekenhuizen. Niemand kijkt naar wat er echt op de werkvloer gebeurde. Dat begrijp ik niet. Hoe kunnen we er dan uit leren?’

Met welke traumatische situaties kregen verpleegkundigen te maken?

‘Velen zijn op de covid-afdeling begonnen omdat het ‘verwacht’ werd. Het was ‘hun plicht’ als zorger. In het begin was er onvoldoende info. Verpleegkundigen waren bang om zichzelf, hun gezin of zieke ouders te besmetten. De eerste keer dat ik het PBM aantrok, het persoonlijk beschermingsmateriaal, had ik enkel een affiche om me daarbij te begeleiden. Dat pak bemoeilijkte het menselijk contact met de patiënten: je face shield dampte aan, je droeg dubbele handschoenen. Een sanitaire stop werd moeilijk. Velen dronken tijdens hun shift nog amper of leerden hun plas ophouden. Lunchpauzes werden overgeslagen. Na uren in het pak voelde je je benauwd en hadden velen barstende hoofdpijn.

Bezoek van familie weigeren, zelfs bij een stervende patiënt, dat was onmenselijk. Of vertel maar eens per telefoon aan familie dat het met hun geliefde slecht gaat. Of je moest met een iPad de patiënt filmen terwijl aan de andere kant een familie huilend afscheid nam. En na het overlijden gebeurde het dat je niet eens de tijd nam om het lichaam op te baren. Je moest de lijkzakken ontsmetten. Vaak kreeg je wel steun van collega’s of hoofdverpleegkundigen, maar directies of het beleid vonden het maar normaal, je deed toch gewoon je job?’

Wat waren de gevolgen voor de mensen op de werkvloer?

‘Hoofdpijn, emo-eten of juist geen eetlust, verstoorde balans tussen werk-privé, slaapstoornissen, oververmoeidheid, angststoornissen, burn-out, depressie. Sommigen zoeken toevlucht in slaappillen, meer roken en meer alcohol als copingmechanismen. Vaak kregen we die symptomen pas toen we weer op de reguliere afdeling werkten en de adrenaline wegviel.’

Welke tips kan je verpleegkundigen vandaag nog meegeven?

Tip 1

‘Rouwen kan lichamelijke en psychische klachten aanzienlijk verminderen. Rouwen begint met wat er toen gebeurde onder ogen te zien. De volgende stap is je gevoelens daarover te ervaren: teleurstelling, verdriet, boosheid, en die openlijk durven te benoemen. Daarna moet je inzien en aanvaarden dat het nooit meer wordt als voorheen: deze pandemie heeft onze zorgverlening definitief veranderd. Ten slotte kun je je afvragen welke lessen je eruit kunt leren. Misschien moet je opnieuw op zoek naar wat voor jou de zin en de betekenis is van je job. Ik heb bijvoorbeeld beseft dat dit niet de manier is waarop ik wil zorgen. De waarden van onze huidige zorgsector zijn niet langer de mijne als hulpverlener.’

Tip 2

‘Alles begint met praten. Sta even stil bij wat het mooie, moedige maar moeilijke werk dat je gedaan hebt. In de palliatieve zorg houden ze vaak intervisies: ze spreken onder elkaar uit hoe de zaken verliepen, waar ze het moeilijk mee hadden, wat er eventueel beter kon. Zoek steun bij collega’s met gelijkaardige gevoelens, deel elkaars ervaringen. Probeer bij leidinggevenden of beleidsmensen uit het ziekenhuis je bezorgdheden aan te kaarten. Zoek een luisterend oor bij je partner of familie of vrienden. Laat je vooral niet vertellen hoe je je moet voelen: jouw gevoelens zijn van jou en mogen er zijn.’

Tip 3

‘Leer zorgen voor jezelf. Veel verpleegkundigen hebben een enorm verantwoordelijkheidsgevoel om te zorgen voor anderen. Maar ze vergeten zichzelf. Dat kan in de simpelste zaken zitten: drink voldoende, plas wanneer je moet plassen. Huil als je dat nodig vindt. Ga wandelen, dansen, geef je hoofd de kans om de vele prikkels te verwerken. Ik had soms de behoefte om in stilte naar huis te rijden, andere keren wou ik juist meebrullen met de muziek. Doe in elk geval iets met je behoeften. Je mag natuurlijk afleiding vinden in Netflix. Maar blijf daar niet in hangen.’

Tip 4

‘Zoek een ritueel dat bij je past. Op één dienst brandden we een kaarsje telkens er iemand overleed. Ook de bezoekers en de mensen van de volgende shift zagen dat en wisten: we zijn iemand verloren. Dan kon er even bij stilgestaan worden. Sommigen vinden er steun in als ze hun gedachten van zich af kunnen schrijven, in een brief bijvoorbeeld. Anderen tekenen liever iets. Op die manier leid je je gedachten meer naar je lichaam en je gevoel.’

Tip 5

‘Ga naar je huisarts als de covidperiode je echt bezwaart. Durf stilstaan bij jezelf, je gevoelens en je noden. Ook de negatieve. Niet rouwen maakt je vroeg of laat ziek. Zoek via je huisarts hulp bij een professionele therapeut of coach zodra je merkt dat je copingmechanismes gebruikt, dingen zoekt om te vergeten of in te vluchten.’

Tip 6

‘Deze is een oproep aan het beleid om het leed van patiënten, hun families én van zorgverleners onder ogen te zien. Om daadwerkelijk oplossingen te zoeken voor het schrijnend tekort aan personeel en de enorme werkdruk. Om creatieve manieren te vinden waarop we onze zorg weer waardevol kunnen maken zodat zorgverleners de zin blijven zien en het volhouden. Dat is ook vandaag nog belangrijk, want er liggen nog steeds patiënten met covid op geïsoleerde kamers. We hebben belangrijke lessen te leren, want wie weet aan welke pandemie moeten we morgen het hoofd bieden?’